Cerebral palsy, hamilelikte, doğum sırasında veya bebek doğduktan sonra tıbbi bir problem nedeniyle gelişebilen kalıcı bir beyin hasarı. Bu hastalığı anlamak aslında zor değil. Çocuğunuzun hareketlerinde bir farklılık veya görsel, işitsel, algısal gerilikler olduğunu fark ediyorsanız, cerebral palsy olup olmadığının değerlendirilmesi açısından en kısa zamanda doktorunuza başvurmalısınız. Fizyoterapist Turgay Altunalan, bize cerebral palsy'nin nedenleri ve bu hastalıktan korunma yöntemleri hakkında önemli bilgiler verirken, anne babaların yapması gerekenleri de anlattı.
Nasıl bir hastalık?
Cerebral palsy; gelişmekte olan beynin maruz kaldığı bir defekt veya lezyona bağlı oluşan ilerleyici olmayan duruş, hareket bozukluğu ve güçsüzlüğü olarak tanımlanır. Toplumumuzdaki sıklığı binde 4'tür. 2 yaş öncesi dönemde, doğum öncesi, doğum esnası ve sonrasında değişik nedenlere bağlı olarak gelişir. Cerebral palsy hareket yeteneğini azaltan bir durumdur, hareket bozukluğuyla birlikte görsel, işitsel, algısal sorunlar ve epilepsi (sara hastalığı) de bu hastalığa eşlik edebilir. Cerebral palsy tanısı, çocuk nörolojisi muayenesi ve beyin görüntüleme teknikleriyle konur.
Nedenleri
Cerebral palsy'li çocuklar yüzde 50 oranında erken doğum sonucu oluşur. Genel olarak cerebral palsy'nin yüzde 75'i hamileliğin 23. ile 40. haftaları arasındaki etkenler nedeniyle gerçekleşir. Bu etkenler; erken doğum, düşük doğum ağırlığı, hamilelikte geçirilen enfeksiyonlar, doğum sonrası bebeğin solunum problemleri, beyinde kanama veya tıkanıklık, yenidoğan yoğun bakım koşulları, yüksek yenidoğan sarılığı nedeniyle kan değişimi, menenjit ve çoğul hamileliklerdir. Son yıllarda erken doğuma neden olan çok sayıda etken vardır. En sık görülen etkenler: Hamilelik döneminde geçirilen enfeksiyonlar, kadınların eskiye nazaran daha yoğun stresli işlerde çalışmaları, erken membran rüptürü denilen kesenin yırtılması ve çoğul hamileliklerdir.
Korunma yöntemleri
Cerabral Palsy'den korunma yolları için nedenlerine odaklanılması gerekir. Belirtilen riskli durumlardan sakınmak için anne babalara ve sağlık çalışanlarına ayrı ayrı sorumluluklar düşer.
Anne babalar için;
-Anne baba adayları hamilelik oluşmadan önce mutlaka kadın doğum uzmanına danışmalı, hamilelikten 3 ay kadar önce anne ve baba beslenmesine özen göstermeli, alkol ve sigara kullanmamalı, olabildiğince radyasyondan uzak durmalıdır.
-Hamilelik döneminde enfeksiyon riski yüksek olan toplu yaşama alanlarının (alışveriş merkezi, havaalanı) daha az kullanılması, kırmızı et ve tavuk ürünlerinin iyi pişmiş olması, hijyeninden emin olunmayan yerlerde yemek yenilmemesi ve bulaşıcı hastalıklardan korunmak annenin enfeksiyon geçirme olasılığını azaltacaktır. Hamilelik döneminde anne enfeksiyon geçirirse karnındaki bebek de bu durumdan büyük oranda etkilenir.
-Doktorunuz erken doğum riski olduğunu söylüyorsa, onun önerilerine mutlaka uymalı, mümkünse tam istirahat dönemine geçilmelidir.
-Anne-babada veya üst kuşakta akraba evliliği, yakın akrabalarda engellilik ve gelişimsel gerilik varsa hamilelik öncesi genetik bölümünden danışmanlık almak gerekir. Cerebral palsy ve özellikle de gelişimsel gerilikle seyreden sendromlarda genetik geçişe dair güçlü ve önemli ipuçları bulunur.
-Eğer bir hastalığa bağlı ilaç kullanılıyorsa veya röntgen çekimi yapılacaksa kişi hamile olmadığından emin olmalı ve bu dönemlerde korunma yöntemleri etkin olarak kullanılmalıdır. Sağlık çalışanları için;
-Sağlık çalışanları bebeğin yenidoğan yoğun bakımdaki tedavisinde kanıta dayalı güncel teknolojik ve bilimsel gelişmeleri takip ederek, bebeğin yoğun bakım sürecini sağlıklı geçirmesini sağlamakla yükümlüdür. Burada anne-babalara düşen; erken doğum riski varsa, yenidoğan yoğum bakım ünitesi olan bir hastanede doğum yapmayı planlamaktır.
-Eğer bir sağlık merkezi dışında doğum yapılmak zorunda kalınmışsa; hastaneye başvurulduğunda anne babaya bebeğin beyin kanamasından korunması için K vitamini uygulanmasının ve koruyucu aşılarının yapılıp yapılmadığının sorgulanması gerekir.
Erken müdahale çok önemli
Cerebral palsy veya diğer gelişimsel problemler açısından yüksek riskli bebeklerde ilk 3-5. aylarda kıpır kıpır el-ayak hareketleri hiç olmaz ya da beklenenden daha az olur. Bu hareketler bebeklerin gelişiminde çok önemlidir. Bebekler yürüme, konuşma, görme ve sosyalleşme gibi gelişimlerini öğrenerek devam ettirirler. Çok çeşitli oyunlar oynayarak el becerilerini, zihinsel yeteneklerini ve sosyalleşmelerini geliştirirler. Eğer bebeğin erken dönemde hareketliliğini azaltan veya arttıran bir problem varsa hareket ederek öğrenebildiği gelişim basamakları geriden gelmeye başlar. Doğumsal problemler, çevresel faktörler veya genetik özellikler nedeniyle erken bebeklik döneminde hareket yetenekleri azalan bebekler gelişimsel gerilik açısından yüksek risk altındadırlar. Erken müdahale sayesinde bebeklerin ve çocukların hareket yetenekleri arttırılabilir. Böylece bebekler erken dönemde daha karmaşık ve daha yüksek bedensel ve zihinsel yetenek gerektiren oyunlar oynayabilirler. Bu sayede de okul döneminde daha iyi motor beceri ve akademik başarıya sahip olurlar. Unutmamak gerekir ki gelişimsel problemlerde tedaviye geç başlamak çocuğun potansiyelini oldukça düşürür. Bu nedenle tüm anne ve babalara erken müdaha le programımızın sloganıyla sesleniyoruz: "Geç kalmayın, bebeğinizin gelişimini riske atmayın."
Tanı koymayı kolaylaştıran yeni yöntemler
Cerebral Palsy'de tanı; nörolojik muayeneyle kol ve bacaklardaki tutulum dağılımı ve altta yatan nedenin yardımcı beyin görüntüleme yöntemleri kullanılarak gösterilmesiyle konulur. Bebeğin başındaki bıngıldak (fontanel) açık olduğu dönemde beyin ultrasonu bebeğe sakıncası olmayan ve hızlı sonuç alınabilen bir tarama yöntemi olarak kullanılır. Ancak tahmin değeri düşüktür. Daha ayrıntılı beyin görüntüleme yöntemleri de manyetik rezonans (MR) ve bilgisayarlı tomografidir (BT). Erken dönemde tanıyı kolaylaştıran bir yöntem daha vardır. Bu yöntemde bebeğin doğum sonrası ilk 5 ayda sağlıklı beyin tarafından otomatik oluşturulan genel hareket yeteneğinin video analiziyle değerlendirilmesi yapılır. Bu yönteme general movements analizi (prechtl analizi) denir. Elde edilen veriler beyin gelişimini ve bebeğin ileriki dönemdeki gelişimsel durumunu tahmin etmede çok değerli bilgiler sağlar. Bu analiz yöntemi bebeğe hiçbir uyaran verilmeden sadece otomatik hareketleri değerlendirdiği için uygulanması çok kolaydır ve hiçbir yan etkisi yoktur. Karşılaştırılmalı bilimsel çalışmalarda general movements analizinin tahmin değerinin MR ve ultrasona göre yüksek olduğu saptanmıştır. Bu yöntem sadece bebek 5 aylık olana kadar uygulanabilir.
Hangi çocuklar risk altında?
Erken doğum, düşük doğum ağırlığı, anne karnında, doğum sırasında veya doğum sonrasında yaşanan beyinde kanama, oksijensiz kalma, enfeksiyon, zor doğum, mekonyumlu doğum, erken membran rüptürü denilen suyun erken gelmesi, annenin sigara veya alkol kullanımı, yaşının 40'tan büyük 16'dan küçük olması, bebeğin yenidoğan yoğun bakımında solunum cihazında uzun süre kalmış olması gibi olumsuz koşullara maruz kalan bebeklere riskli bebekler denir. Bu risk faktörlerini daha da arttırmak mümkündür. Normal popülasyonda cerebral palsy sıklığı binde 4 iken, riskli bebeklerde cerebral palsy sıklığı yüzde 3 ile 10 arasında değişir. Özellikle 32 haftanın altında doğan bebeklerde aşağıdaki problemler her iki bebekten birinde görülür. Okul çağında akademik başarıda düşüklük, kötü el yazısı, ince becerilerde zayıflık, koordineli hareketlerde bozukluk, asosyal olma, günlük yaşam aktivitelerinde ebeveyne bağımlı olma gibi özellikleri taşıyan çocuklar "gelişimsel koordinasyon bozukluğu" tanısı alır. Bu problemler sıklıkla 5 yaşından sonra çocuk okula başlayınca tespit edilir. Ancak gelişimsel koordinasyon bozukluğu erken dönemde bazı işaretler verir. Anne-babalar ve hatta sağlık çalışanları için bu işaretleri fark etmek çok zor olabilir. Bu sebepten dolayı riskli bebeklerin takipleri rutin çocuk nörolojisi muayenesiyle izlenmelidir.
Sorunları ortaya koymada uluslararası geçerliliği olan gelişim tarama testlerini kullanmak ve her şey yolunda gidiyor olsa dahi ilk 5 yaşta; 1. yaşta daha sık (aylık), 1-3 yaş arası altı ayda bir ve 3 yaş üstü yılda bir nörolojik muayeneyle kontrol gereklidir. Bu kontroller çocuk nörolojisi, çocuk fizyoterapisti, psikolog, pedagog, çocuk gelişim uzmanı ve standart tarama testlerini uygulayabilen bir erken müdahale ekibi tarafından yapılmalıdır. Ancak bu sayede okul döneminde kendini gösteren hafif nörolojik problemler de erken saptanabilir. Türkiye Spastik Çocuklar Vakfı Erken Müdahale Ünitesi'nde fizyoterapistler, psikolojik danışman ve gönüllü bir çocuk nöroloğu görev yapar. Ünitemizde Bayley III, Denver II, Görsel Algı testleri, Duyusal Gelişim Testleri standart olarak uygulanıp raporlanır.
Fizyoterapistlerin erken müdahaledeki önemi
Fizyoterapistler, üniversitelerin Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon bölümlerinden mezun olurlar. Fizyoterapist mesleği farklı yaş grubu ve farklı rahatsızlıklara rehabilitasyon desteği verdiği için, erken müdahale alanında destek verecek fizyoterapistin kendisini hangi alanda geliştirdiği çok önemlidir. Beyin ve beden gelişiminde, yeni hareketleri, yeni kelimeleri, yeni cisimleri hareket ederek öğrenebiliyoruz. Bebeklik dönemindeki hareket kabiliyeti, normal gelişimin üst sınırına mı yoksa alt sınırına mı yakın olduğunu belirler. Bu sebeple, bebeğin veya çocuğun hareket yeteneğini tanımlaması, varsa eksik alanları tespit etmesi ve buna göre önerileri vermesi, çocuğun uzun dönem sonuçları açısından önemlidir.
Hazırlayan: Başak Doğru
