Ödül yöntemi, çocuğun motivasyonunu artırıyor. Ceza yöntemiyse istenmeyen davranışları olumlu yöne çevirebiliyor. Ancak hatalı uygulanan ödül ve ceza yöntemleri, çocukların tüm hayatını etkileyecek psikolojik sorunlara neden olabiliyor Nöroloji Uzmanı Dr. Mehmet Yavuz, ödül yönteminin istenen davranışları çok iyi pekiştirdiğini, ceza yöntemininse ancak doğru uygulandığında işe yaradığını söylüyor. İşte bu konuda dikkat etmeniz gerekenler...
Ceza vermeyin
Ceza çocuk yetiştirirken hem eğitimciler hem de ebeveynler tarafından en son başvurulması gereken yöntemdir. Çünkü ceza, çocuğun yapmasını istenmeyen bir davranıştan vazgeçirme tekniği olup yeni bir davranışı değil, sadece bir süreliğine istenmedik bir davranışı yapmamayı öğretir. Yapılması gereken, çocuğa ceza vermek değil onun davranışlarını yönlendirmektir. Birçok yetişkin terbiye vermek ile cezalandırmanın aynı şey olduğunu düşünür. Ancak bu iki kavram birbirinden tamamen farklıdır. Terbiye, çocuğa olumlu davranışların öğretildiği ve içinde cezaları değil, tam tersine ödülleri barındıran bir sistemdir. Ceza ise çocuğun yaptığı hatalı bir davranışın arkasından gelen bir sonuç olmakla birlikte çocuğa ne yapması gerektiğini öğretmez.
Davranışlarını doğru yönlendirin
Çocuğun içsel disiplin mekanizmasının oluşması için kurallar koyulmalıdır. Ceza vermek yerine kurallar koymak çocuğu davranışlarının doğal sonuçlarıyla yüzleştirir. Böyle bir yöntemle çocuk kendi davranışlarını kontrol etmeyi öğrenir. Tabii ki konulan kurallar net bir şekilde belirlenmelidir ve bu kurallar çocuğun yaşına uygun olmalıdır. Çocuğa bağırmak, dövmek, odaya kilitlemek ya da tehdit etmek bir ceza, sevdiği bir şeyden mahrum bırakmak ise olumsuz bir pekiştireçtir. Eğer ceza söz konusu ise en güzel ceza, çocuğu sevdiği ya da istediği bir aktiviteden bir süreliğine mahrum bırakmaktır. Bisiklete binme, bilgisayar oynama, arkadaşlarıyla vakit geçirme süresini azaltmak gibi… Görüldüğü gibi ceza yok, bedel var. Yani asıl hedef çocuk değil, davranıştır. Fiziksel ya da sözel şiddet gibi itici uygulamalar çocuğu sevilme ihtiyacından yoksun bırakıp korku, nefret ya da kin besleme gibi duyguların oluşmasına zemin hazırlayacaktır. Bu tip cezalar çocuğun öğrenme sürecini de olumsuz etkileyecektir. Bu tip davranışlara maruz kalan çocukların, yetişkin bir birey olduğunda aynı yöntemi kendi çocuğuna da uygulayan kaygılı, mutsuz, kendine ve başkalarına zarar verme eğilimi olan bireyler haline geldikleri yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda kanıtlanmıştır. Disiplin vermek adına verilen ceza, olumsuz başka davranışların ortaya çıkmasına neden olabilir. Çocuk evdeki bir eşyayı kırdığında ebeveynleri tarafından cezalandırılıyorsa bir dahaki sefere ceza almamak için yalan söyleyecektir. İşte maalesef disiplin vermek adına atılan yanlış adımlar çocuğa yalan söyleme davranışı kazandırabilir.
Çocukta istenilen davranışı pekiştirmek için ödül verin
Çocuk ödevini yapıyorsa ödül, yapmamayı seçiyorsa istediği bir televizyon programı izletmemek gibi onun kişiliğini zedelemeyecek olumsuz bir pekiştireç uygulanabilir. Ebeveynler çocuğa yetişkin olma yolunda rehberlik ederken onlara başladığı işi bitirme sorumluluğu da kazandırmalıdır. Çocuk başarılı olduğunda ya da verilen sorumluluğu yerine getirdiğinde mutlaka ödüllendirilmelidir. Ödül çocuğun motivasyonunu arttırır. Ödül her zaman maddi bir ödül olmak zorunda değil. Çocuğa teşvik edici sözler söylemek bile bir ödüldür. "Gülümsemek ya da bunu başarabildiğine çok sevindim, aferin" gibi bir ifade de ödüldür. Kurallar belli olmasına rağmen çocuğun davranışlarında olumlu bir gelişme olmayabilir. Örneğin; çocuk ödevini yapmak istemiyorsa bunun nedenini çözmek gerekir. Bilgi ve beceri eksikliği olan çocuklar ödev yapmak istemeyebileceği akla getirilebilir. Bu durumda aile ile okul işbirliği içinde gerekirse uzman desteği alınarak sorun çözülmelidir.
"Çocuğun yaş ve gelişim düzeyine uygun olmalıdır"
Her ebeveyn çocuğunu hayata hazırlarken ona iyi bir eğitim vermek ister. Bu eğitimin amacı çocukta gözlemlenen olumsuz davranışları değiştirmek ve disiplin kazandırmaktır. Bunun için en sık kullanılan yöntem "ödül ve ceza" sistemidir. Çocuğa belli bir disiplin kazandırmak için uygulanan bu sistemin nasıl yapılacağı bilinmez ise, tüm hayatını etkileyecek olan psikolojik sorunlar ortaya çıkabilir. Ebeveynlerin unutmaması gereken bir başka nokta da her çocuğun farklı bir karaktere sahip olduğudur. Bu nedenle bir davranışın kazanılması ve o davranışın pekişme süreci de çocuktan çocuğa farklılık gösterir. Bu nedenle konulan kurallar, çocukların yaş ve gelişim düzeyine göre verilmelidir. - DR. MEHMET YAVUZ
Hazırlayan: Şenay Çelik
