Günümüzün hızlı ve koşturmacalı yaşam olarak anne-babaların çocuklarına şekillerini de etkilemeye başladı. gelinen bir iş gününün ardından veya harala gürele geçen bir hafta sonu, çocuklara yeterince özen gösterilip gösterilmediği değerlendirilmiyor bile. Üstelik şimdilerde çocukların sözünün geçtiği bir aile yapısından bahsediliyor. Birçok anne-baba bu durumu pek önemsemeyip çocuğunu "rahat" yetiştirme yoluna gitse de, aslında onlar için en karmaşık konulardan biri de "davranış disiplini". Belki de konu, gelip geçen davranışlar olduğu için çok fazla üstünde durmuyorlar.
Oysa, çocuklarının davranışlarına karşı anne-babaların tutumları ve tutarlı davranmaları onların sağlıklı gelişimi açısından değerlendirildiğinde çok önemli! Biz de anne-babaların bunu nasıl sağlayabileceklerini Davranış Bilimleri Enstitüsü Çocuk ve Genç Bölümü'nden Uzman Psikolog Şeyda Özdalga'ya sorduk. Disiplin için çok önemli bir kuraldan bahseden Psikolog Şeyda Özdalga, bu kurala uyulduğu takdirde her yaşta çocuğun doğru bir disiplin alarak büyüyebileceğini söylüyor. İşte disiplinin ana kuralı ve örneklerle disiplin yöntemleri…
Ana kural
"Çocuğum söylediklerimi hiç dinlemiyor.", "Başkalarının yanında sanki huyu değişiyor.", "Ne yaptımsa televizyonun karşısında yemek yemesini engelleyemiyorum.", "Ben söylemeden dişlerini fırçalamıyor.", "Lokantada devamlı etrafta dolaşıp duruyor.", "Tutturduğu bir şeyi ne yapıp edip aldırıyor.", "Her şeyi ağlayarak istiyor."...
Çocuğun davranışları birer sonuçtur. Mizacı, gelişim özellikleri, anne-baba ve ya kın çevre tutumları, istek ve ihtiyaçlarının yeterince ve doğru bir şekilde karşılanmaması ve iletişim yanlışları nedeniyle istenmeyen davranışlar gelişebilir. Disiplin, çocuğun eğitimindeki sağlıklı tutum ve kuralları oluşturur. Bu kuralları oluştururken olumlu davranışları pekiştirmek, olumsuz olanları değiştirmek ve düzeltmek hedeflenmelidir.
Disiplinde dikkat edilmesi gereken 5 nokta
Kuralları çocuğun yaşına, kişiliğine ve özel durumlarına göre ayarlayın:
2-4 yaşındaki benmerkezci dönemde olan bir çocuğun isteklerini diretmesiyle, 6 yaşındaki bir çocuğun diretmesi arasındaki fark değerlendirilmelidir. Ya da hasta olan çocuğun davranışları, o anki durumuna göre düzenlenmelidir.
Çocuğa kuralların nedenini izah edin:
Sofrada hep beraber yemek yemek istiyoruz.", "Dişlerini fırçaladığında daha sağlıklı ve güzel dişlerin olacak.", "Yemeğe çağırdığımda geç gelince yemeğin soğuyor, lezzeti değişiyor.", "Odan dağınık olunca aradıklarını bulmakta zorlanıyorsun.", "Önce sokakta oynayıp, sonra ders çalışırsan çalışmaya istek ve enerjin azalır." gibi yaklaşımlarla kuralın nedenleri açıklanmalıdır.
Kendisinden beklenen davranışı açık bir dille ayrıntılı olarak çocuğa anlatın:
"Yatmadan önce dişlerini fırçalamanı bekliyorum.", "Benden ağlayarak bir şey istediğinde yapmayacağım.", "Misafirler gelince, onlara merhaba, hoş geldiniz, nasılsınız denir.", "Arkadaşın hediye verince, hemen yanında açıp, teşekkür edilir.", "Yemekte cep telefonunla mesajlaşmanı istemiyorum." gibi beklenen davranışın tanımı yapılmalıdır.
Ona kuralların uygulanmasında aktif rol ve sorumluluk verin:
Önce beceriyi öğretip sonra uygulamasına fırsat verilmelidir: "Bak dişlerini, yemekten sonra, aşağıdan yukarıya en az 60 saniye, 60'a kadar içinden sayarak fırçalayacaksın. Haydi bakayım, nasıl yapacaksın.", "Sofrayı kurmama yardım için bekliyorum.", "Odandaki Legoları şu kutuya, kağıtları şu çekmeceye koyacaksın." gibi uygulama fırsatları yaratın.
Çocuk beklenen davranışı gösterdiği zaman hemen takdir edip memnun olduğunuzu belirtin:
"Yatağını toplaman çok hoşuma gitti.", "Yardım ettiğin için teşekkür ederim.", "Zamanında yatınca bak dinlenmiş olarak kalktın.", "Kitap okumandan dolayı çok mutluyum.", "Güler yüzlü olmak seni ne kadar güzelleştiriyor." gibi olumlu geri bildirimler o davranışın devamını sağlar.
Sorun olan davranıştan önce
Önleyici açıklamada bulunun, beklentilerinizi açık dille önceden çocuğa söyleyin.
Ortamı değiştirin ve çocuğa uygun hale getirin. Ağlayarak oyuncak diye tutturursa, onu oyuncakçıdan çıkarmak gibi...
Beklenen davranışlara anne ve baba olarak örnek olun. Bağıran bir model varsa o da bağıracaktır.
Çocuğunuzun iyi alışkanlıklar geliştirmesine yardımcı olmak için yol gösterin ve yaptığı zaman takdir edin.
Sorun olan davranış sırasında
Sorun olan davranışın nedenini düşün. Gerçek bir istek ve ihtiyaçtan kaynaklanıyorsa öncelikle bunları karşılamalısınız. Kardeşini kıskandığı için tırnağını yiyen bir çocuğun bu davranışının düzelmesi için öncelikle sevgi ve ilgi ihtiyacı değerlendirilmelidir.
Yapıcı bir çözüm yolu ve alternatif gösterin: "Yemeğini yedikten sonra dondurma yiyebilirsin.", "Ödevlerine önce bildiklerinden başlayabilirsin. Bilmediklerine beraber bakarız." gibi…
Ailenin bireyi olarak duygularınızı ve kabul edilmez davranışın kendi üzerinizdeki etkilerini açıklayın: "Eşyalarını etrafa attığında, toplamak için çok zaman harcıyorum." gibi…
Sorun olan davranıştan sonra
Kabul edilmez davranışın etkilerini göstererek pişmanlık duymasını sağlayın: "Ödevini unuttuğun için, okula ödevsiz gideceksin demektir.".
Çocuğun kabul edilmez davranışın sonuçlarını yaşamasına müsaade edin: "Döktüğün boyaları, temizlemeni bekliyorum.".
Günümüzde disiplin anlayışı
Geçmişte baba erkil disiplin anlayışında baba, otorite simgesi olarak; hem katı hem de mesafeli tutum ve kurallarla yaklaşırdı. Günümüz ailelerine baktığımızda ise disiplin; daha esnek, sevgi paylaşımı daha çok, ancak hiyerarşiyi tam tersine çeviren çocuk erkil yaklaşımlar içermeye başladı. Şimdiki çocuklar karar veren, isteklerine kolay ulaşan, tatmin edilemeyen ve izin alınan çocuklar haline geldiler. Her ikiside uç noktalar ve bu durumun daha kontrol edilebilir düzeye gelmesi için çocuğun ihtiyaç duyduğu sınırları olmalıdır.
Sınır koymak aslında onun için güvenli bir ortam yaratır. Yetişkinlerin yaşamında da sınırlar vardır. Trafikte kırmızı ışıkta geçmeyiz, geçersek kaza olabilir, ceza alabiliriz. Yani bu bu kural, emniyetimiz ve güvenliğimiz içindir. Çocuklara konan kurallar da onların fiziksel, ruhsal, sosyal sağlıkları ve gelişimleri içindir. Ancak bazı anne-babalar, içinde bulundukları koşullar ve yaşantıları nedeniyle uygun disiplin yaklaşımlarında bulunamazlar.
Çocuklarının davranışları konusunda birçok yol deneyip, başarılı olamayanlar, yoğun çalışma hayatları ya da kendi yaşadıkları olumsuzluklar nedeniyle çocuklarını rahat bırakanlar, kendilerini yaptıkları hatalarla suçlayıp telafi etme çabasıyla sınır koymayanlar, sorumluluklarından dolayı yorgun anne-babalar ve öfkelerini kontrol edemeyenler, koydukları kuralların aile büyükleri tarafından bozulmasından disiplin uygulamakta zorlanırlar.
Uzmanlar olarak devamlı olumsuz davranışa odaklanmak yerine, istenen davranışın ödüllendirilip desteklenmesini, "olumlu disiplin anlayışı" olarak öneririz. Olumsuzu bir süre görmezden gelerek veya davranışa uygun yaptırım ile söndürmek ise destekleyicidir.
İstenen davranışlara doğru disiplin
Olumsuz davranışı "farkında olmadan" ödüllendirmeyin. Daha geç yatmak isteyen çocuğunuza, "Hayır şimdi yatıyorsun!" deyip sonra oyalanmasına göz yummak, ısrarlarına teslim olmak ona daha sonra da bu şekilde davranmayı öğretecektir. "Hayır" lar "Havet"e yani "evet"e dönerse, istenen davranış yerleşmez. Bu konuda eşlerin de ortak, kararlı yaklaşımı olmalıdır. Aile büyüklerinin bu kuralı bozmalarına izin verilmemelidir.
Olumsuz davranışa dikkat gösterin, yaptırımlar uygulayın. Yaptırımlarda dozu aşmamalı ve yapılan olumsuz davranışın şiddetine ve niteliğine uygun bir yaptırım uygulanmalıdır. Televizyon izleme süresini aştı diye tüm hafta sonu televizyondan mahrum etmek veya arkadaşıyla kavga eden çocuğa bilgisayar oynamama cezası vermek, bu tür davranışların şiddet ve niteliğine uygun değildir. Yaptırım, uygunsuz davranışın hemen ardından gelmelidir. Yaptırımın nedeni çocuğa mutlaka anlatılmalıdır ve kesinlikle fiziksel şiddet uygulanmamalıdır.
